Tonoz bir kemerin içinde bulunduğu düzleme dik bir aks boyunca hareket ederek meydana getirdiği genellikle taş ve tuğladan oluşan örtü sistemidir. İlk örneklerine Mezopotamya ve Mısır’da rastlanılan tonoz birbirinden bağımsız kemerlerin sıra sıra dizilmesi ile ortaya çıkmıştır.
Çelik ve betonarme kirişin henüz bulunmadığı dönemlerde, uzun açıklıkları geçmek statik açıdan elverişsiz ve malzeme kullanımı açısından da ekonomik olmadığı için yapılarda tonoz çatı elemanı daha uygun bulunmuştur.
Strüktür Oluşumu
Zamanla yeni strüktürel form arayışları ve daha geniş açıklıkları geçme sorunuyla beraber yeni tavan örtüsü sistemleri gelişmiştir. Küçük ve orta ölçekli açıklıklar için ahşap kirişler kullanılırken, geniş açıklıklarda kemer ve tonozlar kullanılmaya başlanmıştır.
Strüktürü için yapının alt kısmında güçlü bir taşıyıcıya gerek vardır. Önce kenar duvarları inşa edilip daha sonra kavisinin dış hattı oluşturulur. Bu kavis için öncelikle iç kısımda sağlam bir destek inşa edilir. Bu destek ahşap iskele veya gergi ile sağlanır. Daha sonra tonozun kalıbına malzemeler konulur. Tavanı örülürken, zeminden konulan ahşap iskele ile ya da kavis bölümü altına yerleştirilen ahşap kazıklarla desteklenir.
Bu örtü sistemine sahip bir yapının uzun kenarı kesintisiz duvar şeklinde olmalıdır. Bu uzun cephelerde olan kapı ve pencere açıklıkları strüktür açısından minimum düzeyde tutulmalıdır.
Tonoz ve Kemer Arasındaki Fark
Tonoz ile kemer, mimari olarak ayrı unsurlar olarak düşünülse de şekil ve kesit itibarıyla birbirine çok yakındır. Bu iki eleman, derinlikleri açısından birbirinden farklılık gösterir. Bir çatı örtüsüne tonoz denilebilmesi için derinliğinin açıklığından fazla olması gerekmektedir.
Tonozlar kemerlerin ötelenmesiyle meydana gelmiştir ve çoğunlukla dikdörtgen plana sahiptir.
Tonoz ve Kubbe Arasındaki Fark
İkisi arasındaki en temel fark; tonoz genişletilmiş bir kemer iken, kubbe ise dikey ekseni etrafında döndürülmüş kemerdir.
Tonoz Çeşitleri
Örtülen mekanın planına, işlevine, kesit eğrisine ve eğrilerin birleşim biçimine göre farklı tonoz çeşitleri vardır.
Beşik :
Çatı kısmı yarım silindir biçiminde olan örtüye beşik tonoz denir. En basit ve sık kullanılan tonoz çeşitlerindendir.
Basık :
Beşik tonoza benzer fakat yüksekliği açıklığının yarısından azdır.
Yüksek :
Yüksekliği açıklığının yarısından fazla olan çatı örtüsü çeşididir.
Sivri (Çatma) :
Enine kesiti, sivri kemerle oluşmuş tonoz çeşididir.
Eğri (Verev) :
Ayakları aynı düzeyde olmayan tonoz tipidir.
Eğik (Rampa) :
Kemerlerinin başlangıç düzeyleri farklı olan, rampa şeklinde bir ucundan bir ucuna yükseklik farkı olan tonozdur.
Konik :
Başlangıç ve bitiş noktalarındaki kemerlerin hem açıklığı hem de yüksekliği birbirinden farklı olan, kesik yarım koni şeklinde olan örtüye denir.
Haç (Haçvari) :
Birbirini dik olarak kesen iki tonozdan oluşur. Geçme tonoz da denir.
Manastır Tonozu:
Kare planlı yapıların üzerini örtmek için, dört tonozdan oluşan ve merkezde bir tepe noktasında birleşen örtüdür. Köşegen eğrileri elips şeklindedir.
Tekne (Mulden) :
Ters tekne görünümündedir. Dikdörtgen planlı mekanlarda, iki manastır şeklinde tonozun birleşerek yaptığı örtüdür.
Aynalı :
Manastır tonozun üst yüzeyinin bir düzlemle kesilmesiyle elde edilen örtüdür.
Altılı :
Altı bölümden oluşan, iki küçük ve dört büyük ayağa oturtulan Gotik tonoz çeşididir.
Çapraz :
Aynı büyüklükteki iki beşik tonozun dik açılarda kesişmesiyle çapraz tonoz oluşur.
Yıldız :
Geç gotik kiliselerde sıklıkla görülen, tonozların yıldız şeklinde bir görüntü oluşturacak şekilde birleşmesiyle oluşan örtü tipidir.
Ağ Tonoz:
Gotik mimaride kullanılmış olan, ağ şeklinde parçalı çatı örtüsüdür.
Kaburgalı :
Kaburgalı tonoz, ara kesitleri kordon şeklinde taş çubuklarla çevrilmiş örtüdür.
Yelpaze :
İngiltere’de çok sık görülen, tudor tarzında, bir yelpaze ya da huni gibi yapılan tonozdur.
Yelken :
Kare planlı yapılarda Anadolu’da kullanılmış kubbe şeklinde, dört tarafından birer düzlemle kesilen çatı örtüsü.
Kubbe :
Yarım küre şeklindeki örtüdür. Roma ve Bizans mimarisinde çok görülür.
Halka :
Planı iç içe iki daire şeklinde olan örtü çeşididir.
Helezoni :
Sarmal gibi dolanarak yükselen tonoz. Kule ve minare altına yapılır.
Takke :
Küresel şekildeki tonozların, üst kısmında takke şeklinde olan örtü.
Tarak :
Şekil itibarıyla istiridye kabuğuna benzeyen, dörtte bir kubbe biçiminde olan tonoza denir.